Shpirtrat e Isabel Allendes
Pa jetën në ekzil, s’do ta kisha shkruar kryeveprën time. Nëse nuk do të isha larguar nga vendi im i shtypur nën diktaturë, do të kisha mbetur një gazetare normale, kurioze dhe e pasionuar, por nuk do të bëhesha shkrimtare.
E Martë 16 Gusht 2022, 18:00
Erjon Uka
“Jam gjithmonë e rrethuar nga shpirtrat e mi”, thotë Isabel Allende, ndërkohë që kërkon nëpër sirtarë për fotografi. “Dhe më bënë shoqëri edhe në 2 gusht, në ditëlindjen time”.
Nuk ishte një ditëlindje si të tjerat, por përvjetori i tetëdhjetë. “Nuk e mendoj hiç. Për mua, tetëdhjetë është vetëm një numër, nuk është hyrja në pleqëri. Dhe për t’u treguar e sinqertë, ndjej shumë më pak vite në supe”.
Një pyetje dua t’ju bëj: kur arrini në majë të malit, çfarë shihni që më parë nuk dukej?
Pleqëria më ka dhuruar të tashmen. Më në fund arrij të jetoj të përditshmen. E kam kaluar jetën duke punuar shumë, gjithmonë në vrap, e përhumbur nga detyrat që duhej të bëja. Tani shijoj çdo ditë, edhe për shkak se nuk më mbeten shumë për të jetuar.
Shtatëdhjetë e shtatë vjeç gjetët një dashuri të re dhe u martuat për herë të tretë.
Më ka ndodhur në një moshë kur mendoja se do të qëndroja vetëm. Por ndjenja është e njëjta siç përjetohet në rini: emocion, pulsime, flutura në stomak. Por ka diçka që e bën të ndryshme dhe unike: ndjesia e urgjencës, sepse nuk ka më kohë për të humbur. Unë dhe Roger nuk e kemi më jetën përpara dhe prandaj nuk mund të biem pre e xhelozive idiote, e zënkave apo keqkuptimeve.
Keni thënë se jeni romantike në jetë, por këtë nuk e arrini dot në romanet tuaja. I dashuri ideal nuk ekziston, por edhe kur shfaqet, arratisja është zgjidhja më e mirë.
Ah po, burrat me të cilët dashurohen personazhet nëpër librat e mi janë ushtarë të gjymtuar, joshës buzëlepuj, guerilas fanatikë. Jeta nuk është e përsosur, prandaj heroi romantik është i mirë për romanet rozë, jo për letërsinë që zbulon jetën në skutat më të fshehura.
Jeta juaj është e ndërthurur thellë me romanet që keni shkruar. Libri i debutimit, “Shtëpia e shpirtrave” ka lindur nga një letër e mbesës për gjyshin Esteban. Ndërsa “Violeta”, romani i fundit, vjen në të kundërt, nga letra e gjyshes drejtuar nipit Camilo. Duket sikur në këtë përmbysje perspektive shkruhet rruga juaj ekzistenciale.
Nuk ka qenë diçka me dashje. Spekulimi në aparatin narrativ është fryt i një qasjeje instiktive, jo i një projekti të qëllimshëm. Diku nga mesi i shkrimit të romanit “Violeta” e kuptova paralelizmin me “Shtëpia e shpirtrave”. Dhe vetëm në atë moment fillova të thurja një rrjet referencash midis dy veprave. Janë gjithmonë personazhet ata që vendosin se ku të më çojnë.
Shpesh herë në romanet tuaja rikthehet letra. Gjithmonë është dikush që i shkruan dikujt tjetër.
Për shumë dekada, çdo ditë, i kam shkruar një letër mamasë sime. Me postën elektronike dhe me mesazhet, janë bërë edhe tre-katër në ditë. Mes letrave të ruajtura në garazhd dhe atyre të dixhitalizuara, kam numëruar mbi njëzetë e katër mijë. Një ditar i mrekullueshëm ditor.
Po tani që mamaja juaj nuk është më?
Nuk i shkruaj më askujt. Kur iku Panchita, në vitin 2018, 98 vjeç, mendova të vazhdoja t’i shkruaja shpirtit të saj. Por nuk funksionoi. E ndjeja se kishte diçka shumë artificiale dhe ndalova.
Në vëzhgimet mbi shkrimin ka edhe një sfidë me vdekjen? Ju pyes sepse një prej teksteve që ju ka ndikuar në formim ka qenë edhe “Një mijë e një net” ku Sherezadja e shtyn ekzekutimin e saj duke i treguar mbretit gjithmonë histori të reja.
Tregimtaria e ruan kujtesën, e për pasojë edhe historinë individuale dhe atë shoqërore, e këtu ka një sfidë krahasuar me kohët e mëparshme. Nuk do të thoja që letërsia e mund vdekjen, por ama na ndihmon të luajmë me të.
Ju jeni rrëfimtare Historie dhe historish. A ka ndonjë lidhje mes këtij vokacionit tuaj dhe faktit që jeni bijë e Historisë së Madhe, mbesë e Salvador Allendes, që u bë simbol i Kilit demokratik i përmbysur nga një diktaturë e hekurt?
Unë nuk kam ambicie për të shkruar Historinë e Madhe. Mjaftohem duke shkruar historinë e njerëzve, jetët e të cilëve kushtëzohen nga koha historike kur janë zhvilluar. Kështu që në romanet e mi, Historia e Madhe buron nga këto histori më të vogla. Jo rastësisht kam vendosur të shkruaj këto lloje librash sepse edhe jeta ime është përcaktuar nga Historia e Madhe.
I referoheni grushtit të shtetit nga Pinoçeti dhe vdekjes së xhaxhait tuaj?
Pa jetën në ekzil, s’do ta kisha shkruar kryeveprën time. Nëse nuk do të isha larguar nga vendi im i shtypur nën diktaturë, do të kisha mbetur një gazetare normale, kurioze dhe e pasionuar, por nuk do të bëhesha shkrimtare. Nuk kisha zgjidhje tjetër, emri im figuronte në listën e zezë të regjimit ushtarak kështu që zgjodha të ikja.
Në ç’formë u kushtëzuat?
U detyrova të lija shtëpinë time, gjuhën, familjen, miqtë e mi dhe kjo gjë më shtyu drejt asaj përpjekjeje ekstreme për të rikuperuar kujtesën, që është “Shtëpia e shpirtrave”. Është një roman shumë ambicioz për ata që për herë të parë hidhen në këtë terren: një sagë që zhvillohet në Kili në harkun e shtatëdhjetë viteve. Ishte mënyra ime për të rimarrë gjithë sa kisha humbur në ekzil.
Kundera është i bindur që romancierët, më shumë sesa historianët profesionistë, janë të aftë t’ia rikthejnë të vërtetën historisë.
Historia zyrtare është shkruar gjithmonë nga fituesit, përgjithësisht një burrë i bardhë që nuk dëgjon zërat e grave, të fëmijëve, të të shtypurve, të të tjerëve. Puna e shkrimtarit është të mbledhë këto heshtje, të mbledhë fjalët e humbura, përvojat e mohuara të të mundurve. Jam përpjekur gjithë jetën për ta bërë këtë, veçanërisht për hir të një vendi, historia e mëparshme e të cilit është fshirë nga shtatëmbëdhjetë vite diktaturë.
Sot Kili udhëhiqet nga një lider i ri i së majtës, Gabriel Boric. Ndërsa mbesa juaj Maya Fernández Allende, vajza e vajzës së Salvador Allendes, drejton ministrinë e Mbrojtjes. Një ekulibër që i jep drejtësi vendit tuaj?
Shihni këtu (Isabel tregon një fotografi me Boric, i vetmi njeri njeri jo i familjes që është në fotografi në dhomën e shpirtrave), mua më duket paradoks që është pikërisht mbesa e Salvador Allendes që duhet të merret me ushtarakët, duke qenë se ishte ushtria ekzekutuesja e grushtit të shtetit. Detyrë aspak e lehtë.
Për t’u kthyer te romanet tuaja, zakonisht janë personazhet meshkuj që mbajnë pushtetin publik, por janë femrat ato që qeverisin fatet individuale.
Mua më intereson historia e grave sepse është edhe histori e familjes dhe e komunitetit. Gratë janë shtylla e jetës së përditshme. Nga këtu lind edhe feminizmi im që e kam treguar qysh në kohët e ekzilit. Kam punuar me gratë gjatë gjithë jetës dhe them se i njoh mirë. Prandaj më pëlqen të shkruaj për to.
A ka ndonjë lidhje mes feminizmit tuaj, karakterit rebel dhe mungesës së figurës atërore në fëmijëri? (Isabel shpërthen në një të qeshur çliruese. Babai i saj, Tomás Allende, funksionar i ambasadës kiliane në Peru dhe kushëri i Salvador Allendes, braktisi gruan në vazhdën e një skandali seksual).
Nuk di t’i përgjigjem pyetjes suaj. Kam qenë shpesh herë në terapi, por nuk e kam zgjidhur enigmën nëse zbrazëtia e figurës atërore ka përcaktuar qenien time. Edhe sepse gjyshi im nga mamaja dhe xhaxha Ramoni kanë qenë zëvendësues të denjë të babait. Ndoshta braktisja e babait më bëri të humbas besimin në zgjatjen e marrëdhënieve që kanë rëndësi: duhej t’ia dilja vetë. E mbi të gjitha, duhej të ndihmoja mamanë time, një grua shumë e varur nga figura mashkullore.
Personazhi juaj i fundit, Violeta, është ndërtuar në mishërim të nënës suaj Panchita: të dyja të lindura në vitin 1920, sensuale dhe magjepsëse. Por Violeta ka një liri që nëna juaj nuk e pati.
I dhurova Violetës jetën që do të doja për nënën time. Panchita kishte aftësi sipërmarrëse që kurrë nuk mundi t’i përdorë, e penguar nga klasa e saj shoqërore dhe nga një burrë autoritar. E emancipova përmes Violetës.
Më vjen ndër mend një frazë që i vini në gojë Eva Lunës, një tjetër krijesë e mrekullueshme. “Kur shkruaj, tregoj jetën siç do të doja të ishte. Vetëm aventura të mëdha, dashuri, gëzime dhe vuajtje. Ngjarjet meskine të së përditshmes, mbeten jashtë.” Kjo është Isabel Allende…
Kjo është letërsia! Në romane vlen vetëm drita dhe terri, ndriçimi dhe errësira: nuk ka vend për gjysmë nuanca. Kur bisedoj me Rogerin në shtëpi, ai fillon e ndalet në detaje të panevojshme. Dhe pastaj nervozohem. Më pëlqen e zeza ose e bardha. Le t’i lëmë detajet pa kuptim!
Atëherë po ju pyes direkt. Është e vështirë të lësh në gjysmë një roman tuajin. A ekziston metoda Allende?
Metoda ime është disiplina. Më pëlqen që zgjohem herët, të ndjek disa rregulla të caktuara, të studioj, të bëj kërkime, të punoj mbi fabulën, pastaj mbi gjuhën, stilin, mbi ritmin narrativ. Puna ime është fryt i një ushtrimi të përditshëm, intensiv, shoqëruar nga heshtja.
Si lindin personazhet?
Zakonisht frymëzohen nga gratë që njoh, mbi të gjitha nga ato që takoj në Fondacionin dedikuar Paulës: pavarësisht traumave në jetë, nuk e kanë humbur pasionin, gëzimin dhe bujarinë. Për mua është thelbësore të mendoj për një njeri prej mishi e kockash.
Ju ishit gruaja e parë që patët sukses në valën e shpërthimit të madh të realizmit magjik. A ishte e lodhshme?
Gratë e Amerikës Latine kanë shkruar gjithmonë, mendoni për Juana Inés de la Cruz, poeten e shekullit XVII, por zërat e tyre janë vrarë në mënyrë të vazhdueshme. Edhe shpërthimi i realizmit magjik ishte një fenomen mashkullor, jo sepse gratë nuk shkruanin, por sepse nuk pranoheshin në një klub kaq eksluziv. E përkufizova si mashkullor, por ishte edhe maskilist.
Pse?
Kur pata sukses me “Shtëpia e shpirtrave” kritikët më konsideronin jo si një zë i realizmit magjik, por si një autore “post realizmi magjik”: qartësisht nuk mund të bëja pjesë në klub! A ishte e vështirë? Shumë e vështirë. Më ka kushtuar shumë të përfitoja vetëm gjysmën e mirënjohjes që burrat e merrnin të plotë me natyralitetin më të madh.
A mund t’ju pyes se si ju shihnin García Márquez apo Vargas Llosa?
Nuk e kam njohur kurrë García Márquez. Ndërsa me Vargas Llosa kemi marrëdhënie të përzemërta, por nuk jemi miq sepse nuk i përkas rrethit të tij. Si shkrimtare, e konsideroj veten mjaft të izoluar. Shkruaj në spanjisht, por jetoj në Shtetet e Bashkuara dhe nuk bëj një jetë sociale në sallonet e serës latinoamerikane.
Ju jeni rrëfyer shumë te “Paula”, libri më autobiografik. Fakti që shoqëruat Paulën drejt ikjes, a jua ka zbutur idenë mbi vdekjen?
Po, mua më ka ndodhur pikërisht kjo gjë: u familjarizova me vdekjen. Pas ikjes së vajzës sime, humba frikën ndaj fundit. Gjithçka e ka një fund. Gjithçka ndryshon. Kam mësuar gjithashtu se jetohet më mirë kur ke më pak. Sot kam një shtëpi të vogël dhe një makinë si mos më keq. E di që do të vdes dhe nuk dua ndërlikime.
Esteban Trueban dhe Violetën i bëni të vdesin në një klimë jashtëzakonsht të qetë. Si e imagjinoni vdekjen tuaj?
Si një grua elegante dhe e butë që mban aromë gardenia. Një mikeshë që më pret ulur në kopsht. E di se çfarë është, por pa drama.
Çfarë do të bëni më 8 janar? (Isabel Allende ka një rit besëtyd që çdo roman të ri, e nis vetëm në atë datë.)
As ia kam idenë. Sapo kam përfunduar rishikimin e një dorëshkrimi për një roman të ri. Sërish një mama, edhe një herë një vajzë: vijnë nga Amerika Qendrore dhe ndahen në kufi të Shteteve të Bashkuara. Është historia e sotme që na prek të gjithëve. Nuk kam reshtur së besuari në një botë më të drejtë, ku mbretërojnë paqja dhe empatia. Edhe shkrimtaria ime lind nga kjo ëndërr.
*Isabel Allende është shkrimtare kiliane, e lindur në Peru dhe aktualisht me nënshtetësi amerikane. Në vitin 2004 u bë pjesë e Akademisë Amerikane të Arteve dhe Letërsisë, në vitin 2010 u nderua me Çmimin Kombëtar të Letërsisë në Kili ndërsa në vitin 2014 Presidenti Barack Obama i akordoi Medaljen Presidenciale të Lirisë. Intervista për Simonetta Fiori u përkthye në shqip nga Erjon Uka.
