Shënime në Blog

Salman Rushdie dhe Martin Amis: Metoda e shkrimtarit

Numri i faqeve, frymëzimi dhe kafeja e mëngjesit: Dy shkrimtarë të mëdhenj bashkëkohorë bashkëbisedojnë për librin “Inside Story” të sapobotuar.

Salman Rushdie dhe Martin Amis: Metoda e shkrimtarit

Salman Rushdie: Ky është një libër shumë i pazakontë, Martin.

Martin Amis: E vërtetë. Nuk është se kërkoja origjinalitetin me çdo kusht, por vazhdoja të mendoja: “Nuk besoj se ekziston një libër tjetër i bërë në këtë mënyrë.”

Salman Rushdie: Nuk i ngjan asnjë gjëje tjetër që kam lexuar. Në libër flet për autonarrativën dhe nuk jep ndjesinë se i ngjan Karl Ove Knausgård apo Amélie Nothomb, ose në përgjithësi atyre shkrimtarëve që thuhet se shkruajnë autonarrativë.

Martin Amis: Ndoshta ia vlen barra qiranë të them se e kam filluar këtë roman tetëmbëdhjetë vite më parë. Por ndihesha i kufizuar, i detyruar të bëja kompromise, sepse po krijoja një vepër narrative mbi njerëz realë. Dhe e mendoj ende se bëhet fjalë për një liri të jashtëzakonshme. Vetëm pas vdekjes së Christopher Hitchens në vitin 2011 u ndjeva i motivuar që të rikthehesha në këtë libër. Fakti që të gjithë protagonistët kanë vdekur, e trishtueshme të thuhet, dukej se më kishin lënë një marzh lirie në veprim. Si unë, ashtu edhe ti ke shkruar autobiografi dhe e dimë si është. Gjithçka është gati para teje dhe ti vetëm duhet të transkriptosh, duke i dhënë një farë forme dhe më pas të vazhdosh me pjesën tjetër. Por me një roman ka hapësirë për të rishpikur. E di që Saul Bellow nuk bie saktësisht në këtë kategori, por me siguri ishte i vetëdijshëm që po shkruante gjëra mbi jetën reale, por kishte ankthe të tmerrshme vetëm nga ideja që dikush mund ta kundërshtonte, ndaj në minutin e fundit ndërroi emrat e personazheve kryesorë. Këto lloj problemesh nuk të shfaqen zakonisht kur shkruan atë që unë do ta përkufizoja si “roman arti”.

Salman Rushdie: Kishte paralele të çdo lloji mes jetës dhe romaneve të Saul Bellow: Herzog, për shembull, me gruan që i ikën me dikë tjetër. Por nuk kisha ndjesinë se duhej të dija këto gjëra për të kuptuar Herzog. Ajo që bën ti e bën shpesh, është mbajtja e emrave të vërtetë të njerëzve që në të shumtën e rasteve nuk janë më. Megjithatë, disa emra edhe i ndërron. Kam pyetur veten mbi ç’kriter i vendos.

Martin Amis: Ia kam lënë gjithçka impulsit. Ka raste që më duket e drejtë ta thërrasësh një personazh me emrin e tij, herë të tjera jo. Të gjitha vendimet e mëdha merren në mënyrë automatike, sepse është subkoshienca që punon. Nuk do ta kisha quajtur kurrë Saul Bellow-n si “Solomon Beloz” apo gjëra të tilla. Asnjë maskë për personazhet e njohur! Dhe në fakt ishte edhe diçka lehtësuese. Por pa dyshim është një roman i veçantë, sepse ka mbrapa copëza kritike letrare. Mendova se vetëm dikush i interesuar për letërsinë si një propozim filozofik do të ishte po aq i interesuar sa unë. Si me të gjitha romanet, ishte një bast.

Salman Rushdie: Kur shkruan portrete kaq të detajuara dhe ndjellëse për persona si Bellow dhe Christopher, ndjesia që pata ishte që po tregon të vërtetën, që i rrëfen siç ishin, çfarë thoshin dhe çfarë bënin. A është realisht kështu?

Martin Amis: Kam shpikur biseda me Christopher dhe, në një masë më të vogël, me Saul, si edhe shumë me Philip Larkin. Por unë i di zërat e tyre dhe çfarë mendimesh kishin. Kështu që, edhe nëse ata kurrë nuk i thanë ato gjëra në praninë time, them se mund të jenë të besueshme. Ka disa trillime dhe rregullime për t’iu përshtatur konsideratave artistike. Shkrimi stilizon. Një roman është stilizim i realitetit. Mendoj gjithmonë se ndryshimi mes një romani dhe jetës reale është ndryshimi mes këpucës dhe këmbës së një gruaje. Këpuca, me takën me majë, thembrën e lakuar dhe pjesën e dalë nuk i ngjan aspak një këmbe. Jeta është këmbëza pa elegancë e ngjitur në fund të këmbës. Kam marrë edhe liri me personazhin tim, e kam bërë më nevrik seç është.

Salman Rushdie: Në gjithë librin, i drejtohesh direkt lexuesit. Ke një perceptim të qartë se cili është lexuesi yt? E ndjen praninë e tij teksa shkruan?

Martin Amis: Marrëdhënia mes shkrimtarit dhe lexuesit është misterioze dhe për mendimin tim pak e hulumtuar. Në formën më të thjeshtë, është çështje e transmetimit të pastër dhe të thjeshtë. Unë tregoj një histori. Por shkon shumë më thellë se kaq, deri në pikën ku lexuesi dhe shkrimtari bëhen identikë, thuajse të padallueshëm. Sigurisht që nuk duhet ta përkëdhelësh lexuesin, por duhet ta kesh vëmendjen drejt tij. Ndërtimi i këtij romani është ai i një dialogu direkt me lexuesin. Lexuesi im ideal është shumë i ri. I yti sa vjeç është?

Salman Rushdie: Jam i lumtur të them se arrij ende të tërheq ndonjë lexues të ri. Ti ke frikë se lexuesi yt do të plaket bashkë me ty, vërtetë?

Martin Amis: Të hasësh një lexues të ri është një përvojë orgjie, sepse mendon se do të vazhdosh të jetosh edhe pas vdekjes, të paktën sa të jetojë edhe ai. Por mendoj se shkruaj për veten time më të ri.

Salman Rushdie: Sikur të kesh veten tënde që të sheh nga prapa shpatullave?

Martin Amis: Epo, mendoj se njeriu shkruan romanet që do të lexojë.

Salman Rushdie: Mendon se në një të nesërme do të mund të shkruash një libër që do të jetë më shumë si një manual mbi natyrën e shkrimit?

Martin Amis: Jo. Dua të bëj një dallim: çdo shkrimtar që botohet, shpesh zotëron një gjenialitet. Për më shumë, që i beson edhe talentit. Por kur plakesh, pjesa gjeniale tkurret dhe ajo që bëhet më e dobishme është aspekti artizanal, teknika. Pra, gjenialiteti është një lartësi që të vjen e lindur, si ajo që ke ndjerë ti kur shkrove “Fëmijët e mesnatës” dhe Saul Bello kur shkroi “Aventurat e Aguie March”.

Salman Rushdie: Është diçka që ikën. Mbaj mend kur kam biseduar me Kazuo Ishiguron, që thoshte se nëse nuk shkruan brenda moshës 40 vjeç, të ka iku vakti. Ai është një njeri shumë metodik. Kishte hulumtuar se sa vjeç ishin shkrimtarët e mëdhenj kur kishin shkruar veprat e tyre të mëdha. Sa ishte Flaubert kur shkroi Madam Bovari? Sa ishte Tolstoj kur shkroi Anna Karenina? Dhe përfundimi i tij ishte se nëse nuk ke shkruar veprën tënde të madhe deri 40 vjeç, me shumë mundësi e ke ngrënë. Dhe nëse nuk e ke shkruar brenda të pesëdhjetave, e sigurt që e ke ngrënë.

Martin Amis: Ka shumë të vërtetë në këtë gjë. Librat e mëdhenj zakonisht shkruhen mes tridhjetë dhe pesëdhjetë vjeç. Jane Austen ishte pak më shumë se njëzetë vjeç kur shkroi “Abacia e Northanger” dhe “Krenari dhe paragjykim”. Të shkruarit rrëfime nuk është si filozofia, kur je tridhjetë vjeç je në kulm të prodhimtarisë profesionale. Dhe nuk është si poezia, kur impulsi kreativ lulëzon mes pesëdhjetë dhe gjashtëdhjetë vjeç. Në tregimtari vazhdohet deri sa një zë i brendshëm thotë se ka ardhur koha për të heshtur.

Salman Rushdie: Disa poetë ecin përpara. Czeslaw Milosz, Seamus Heaney dhe Wislawa Szymborska kanë krijuar deri në një moshë të shtyrë. Kur lexova librin tënd, e vura mënjanë dhe reflektova paksa, pata ndjesinë se ishte një autoportret.

Martin Amis: Epo, “apologji” ndoshta është një term pak i ekzagjeruar. Është një lloj vetë-justifikimi. Të gjitha këshillat që jap mbi shkrimin janë në të vërtetë thejsht mënyra se si unë veproj. Por natyrisht të gjitha romanet janë autoportrete. Ky është në një mënyrë më të theksuar.

Salman Rushdie: Ky është një libër ku katër personat më të rëndësishëm – babai yt Kingsley, Philip Larkin, Saul Bellow dhe Hitch – kanë vdekur. Nga një pikëpamje, libri duket si hetim mbi vdekjen. Pyes se sa mund të jetë kjo një temë për ty, në këtë moment.

Martin Amis: Epo ajo që mendoj unë është se sa mund të thuhet për vdekjen. Ka një pasazh në një libër të Saul Bellow, më duket se te “Herzog”, në të cilin takon një mikeshë që sapo ka nisur të tregojë shenjat e para të moshës dhe ai duke përshkruar rrathët që ka poshtë syve thotë: “Vdekja, artiste e ngadaltë”. Edhe unë mendoj se vdekja është një artiste. Nuk ke çfarë të bësh.

Salman Rushdie: Mirë, të kalojmë te pyetjet që shkrimtarët dëgjojnë gjithmonë: “Cili është procesi yt i të shkruarit? Shkruan çdo ditë?” Pyetja më e mërzitshme.

Martin Amis: Së bashku me: “Personazhet janë bazuar në njerëz të vërtetë?” Pyes veten se çfarë do të shkruaj pasi kam mbaruar këtë roman, gjë që u përmbyll pak a shumë në fund të vitit të kaluar dhe kam nisur diçka të re. Ishte vetëm një tregim që nuk e kisha mbaruar ende, mbi linçimin, që sot duket tematikë aktuale. George Floyd ishte viktimë e brutalitetit të policisë, si shumë të tjerë, por vrasja e Ahmaud Arbery në Georgia teksa bënte jogging, ai ishte një linçim i mirëfilltë. Por tema është aq e mbushur me ndërlikime historike saqë zgjohem duke ndjerë sikur kam një shtrëngim në gjoks. Është një moment tregues për një shkrimtar, mënyra se si ndihet kur zgjohet. Dua të të bëj pyetjen: si ndihesh kur zgjohesh? Cila është ndjesia e parë?

Salman Rushdie: Zakonisht? Ndjej nevojën për një kafe. Por në periudhat kur shkruaj, dëshira më e madhe është të ulem në tryezë sa më shpejt të jetë e mundur. E marr kafenë me vete.

Martin Amis: Ajo kohë për mua ka kaluar. Është si një lojë me formuese, ndonjë shtesë këtu apo atje. Tani, meqë jam lodhur me një roman të gjatë, ka shumë mëngjese kur zgjohem duke thënë: Jo, tani nuk dua ta provoj. Ndoshta në orarin e pijes.

Salman Rushdie: Epo ky libër prej 550 faqesh është një goxha punë. Unë as nuk i afrohem këtyre përmasave. Dy librat e fundit që kam shkruar kanë qenë më pak se 400 faqe. Por ajo që po shkruaj tani dyshoj se do t’i kalojë 250 faqet. Thjesht nuk mendoj se kam forca të shkruaj një libër vërtetë voluminoz.

Martin Amis: Është shumë e vështirë të mbash mend 550 faqe. Richard Ford, pasi përfundoi “Gjendja e gjërave”, i cili është shumë voluminoz, tha: “Nuk do ta bëj kurrë më”. Por në fakt libri pasardhës ishte po aq i gjatë. Kështu që nuk e di. Ndjenja ime është se nga tani e tutje do të shkruaj vetëm tregime dhe romane të shkrurtra. Nga fundi i jetës, Chekhov tha: “Gjithçka që lexoj më bën përshtypje sepse nuk më duket mjaftueshëm i shkurtër”. Dhe bie dakord me të.

Salman Rushdie: Nuk e di nëse e ka thënë me të vërtetë, por tregohet se Borges për romanin e madh të Gabriel Garcia Marquez ka thënë: “Është shumë i gjatë. Do të duhej të ishte vetëm 50 vjet vetmi.”

Martin Amis: Epo gjatësia mesatare e një tregimi të Borgesit sa është, tetë faqe?

Salman Rushdie: E sigurt që më pak se dhjetë.

Martin Amis: Për mua është niveli që duhet të synojë një shkrimtar i moshuar.

Salman Rushdie: Mua më pëlqejnë ata që janë të zotë të shkruajnë tregime të gjata si V.S. Pritchett apo Stefan Zweig, njerëz të aftë të shkruajnë tregime prej 40 faqesh.

Martin Amis: Si Alice Munro.

Salman Rushdie: Është goxha zotësi. Nga 40 faqe arrin të marrësh kënaqësinë e një romani. Mendon se nuk do t’i kalosh 550 faqet?

Martin Amis: E kam bërë në të shkuarën, por e sigurt nuk do ta bëj më. Kjo është të paktën ndjesia ime.

*Salman Rushdie dhe Martin Amis janë shkrimtarë britanikë bashkëkohorë, të vlerësuar si nga kritika ashtu edhe nga lexuesit me libra best-seller. “The Times” e ka renditur shkrimtarin Martin Amis si një prej 50 shkrimtarëve më të mirë britanikë që nga viti 1945, ndërsa Salman Rushdie ka fituar çmimin “Booker Prize” për romanin “Fëmijët e mesnatës”. Ky bashkëbisedim u përkthye në shqip nga Erjon Uka.