Javier Marias, or such a white heart
Zëri i patjetërsueshëm i romaneve të tij dhe teknika letrare që gjeti adhurues ndër lexuesit në gjithë botën. Javier Cercas i thur këtë homazh kolegut të tij, Javier Marias, të ndarë nga jeta në vitin 2022, vendin e të cilit zë tanimë në Akademinë Mbretërore të Spanjës.
2024-12-03 12:07:32
Erjon Uka
From Javier Cercas / Javier Marias had the name of a difficult man, but the truth is that on that day between us everything was very simple, as it was also in the short correspondence we had during the last years of his life, in which I had distinguished a warm and honest man.
At the time, I am talking about the spring of 2015, I had just returned from the University of Oxford, where I had given a series of lectures at St Anne's College. We talked about Oxford, inevitably. I say inevitably because between 1983 and 1985, when he was in his early thirties, Marias had been professor of Spanish at Exeter College. As is well known, that experience was the seed of a cycle of novels set in or connected to Oxford, which constitute a substantial part of Marias' work. He confessed to me that he had not been back to Oxford since he had left the chair thirty years before. "Never", I asked him confused. "Not even once", he answered me.
My confusion made no sense. It is true that, like any reader of "Negra espalda del tiempo" or "Tu rostro mañana" I had assumed that in the years following his almost youthful sojourn in Oxford, Marias had often returned there. To these visits I brought, perhaps like most of his readers, the familiarity that he shows in his novels with the customs and peculiarities of the city and its inhabitants. Although I had not known Marias's Oxford in the Oxford where I had just resided for two months, the discrepancy between the two had neither shocked me nor damaged my credibility as a reader of Marias (that blessed loyalty without which it is impossible to enjoy a novel properly). No matter: I repeat that my confusion was absurd.
Marias never wanted to return to Oxford, most likely so that the Oxford of reality would not stand in the way of the Oxford of fiction, so that he could continue to build his own Oxford in his novels. In other words: Marias's Oxford is to the real Oxford what Dickens's London is to the real London, or Galdo's Madrid is to the real Madrid or, even better, what the Dublin of maps is to Joyce's Dublin, which in 1904 he left his hometown, and after returning for the last time in 1912, he never returned, so that he could accurately imagine it in his books. Great writers do not reflect reality, nor do they recreate it: great writers invent reality.
Javier Marias, one of the greatest contemporary Spanish writers. Author of the novels "A Heart So White", "Like Love", "Berta Isla" and "Thomas Nevinson".
Mariasi ishte një nga romancierët e mëdhenj spanjollë të shekullit të kaluar, ndoshta një prej romancierëve të mëdhenj spanjollë në kuptimin e plotë të fjalës. Romanet e tij kanë përbashkuar një numër të madh lexuesish në mbarë botën dhe i janë gëzuar një fame ndërkombëtare me shumë pak precedentë në letërsinë tonë. Është thënë për Borgesin, ndoshta shkrimtari më i madh i gjuhës sonë pas Servantesit apo Kuevedos, se ai ishte një autor anglez që shkruante në spanjisht; diçka e ngjashme mund të thuhej për Mariasin. Ama, ndryshimet që sjellin Borges dhe Marias në gjuhën tonë, janë të shenjave të kundërta (ndoshta sepse modelet e tyre thelbësore janë gjithashtu angleze dhe pothuajse bashkëkohore në të dyja rastet: Chesterton, Stevenson, Shaw dhe Kipling te Borgesi; Conrad dhe James, te Mariasi).
Spanjishtja e Borgesit ka një saktësi, përpikmëri dhe ashpërsi të paparë; Mariasi, nga ana tjetër, i jep ose aspiron t'i japë spanjishtes një gjerësi dhe shkëlqim verbal shekspirian (për këtë arsye Shekspiri është një referencë e vazhdueshme në veprën e tij).
Marias ishte një tregimtar gjithmonë në pararojë. Dy romanet e tij të parë, “Los dominios del lobo” dhe “Travesía del horizonte”, u botuan përkatësisht në moshën njëzet dhe njëzet e një vjeçare. Ca kohë më parë, e përkufizova të parin si një roman pop, një “pastiche” në të cilën Mariasi ripunon, me vetëdije ironike, një sërë elementesh që i atribuohen zhanreve lehtësisht të dallueshme siç janë romani amerikan dhe “filmat noir”, melodramën e Hollivudit, sagën klasike. Megjithatë "Los dominios del lobo" dhe "Travesía del horizonte" janë dy gurë të çmuar që do t’i befasojnë ata fatlumë që nuk i kanë lexuar ende dhe është e logjikshme që tani ato mund të interpretohen në retrospektivë, si një prolog rinor i veprës së pjekur të shkrimtarit.
Maturimi i Mariasit erdhi në dekadën pasardhëse, teksa largohej nga eksperimentet e tij të para duke luftuar për t’u ngjitur në krye të modeleve të tij thelbësore – ku të cituarve tashmë si Conrad dhe James u shtohen të tjerë, siç është Thomas Bernhard – e, megjithëse merr mësimet miqësore të Juan Benet, e asimilon në mënyrë krejt vetjake përpjekjen për stilin që Benet kishte teorizuar në “La inspiración y el estilo” dhe që e kishte praktikuar në universin e romaneve të tij folkneriane; Në këtë periudhë kërkimi apo ndërtimi personal, ishin thelbësore edhe çaste të tjera historike, veçanërisht përkthimi i admirueshëm i “Tristram Shandy”, një roman pa frymën e të cilit dhe pa ekstravagancat brilante servantine të tij, Mariasi ndoshta nuk do të ishte bërë Marias. Me Marias të vërtetë kam parasysh atë që shfaqet në “Todas las almas” dhe që më pas arrin kulmin në atë që, për mendimin tim, mbetet ende romani i tij më i arrirë: “Një zemër kaq e bardhë”.
Shpesh është shkruar se “Todas las almas” mbart një karakter themeltar në veprën e Mariasit. Është e vërtetë: në këtë roman të parë të ciklit oksfordian – ku Oksfordi shfaqet si një territor fizik, por edhe moral – ndërtohet një lloj formule që Mariasi do ta ripërpunojë shumë herë në romanet e tij të ardhshme, duke e pasuruar dhe plotësuar edhe më tej. Rrëfimtari, i cili përveçse është centripetal është edhe i gjithëanshëm, obsesiv, tejet i ndërgjegjshëm, meditativ dhe paksa fantazmagorik, nuk është aspak e vetmja karakteristikë përbashkuese e romaneve kryesore të Mariasit. Është gjithashtu atrofia e qëllimshme e rrëfimit, dendësia e mendimit ose më saktë aftësia me të cilën, në romanet e tij - si në ato të disa autorëve të Europës Qendrore që janë pothuajse bashkëkohësit e tij, Thomas Bernhard ose Milan Kundera - ai përfshin në mënyrë harmonike tregimtarinë dhe mendimin, duke e bërë këtë të fundit po aq thelbësor në përbërësit e romanit aq sa personazhet apo fabula (ose ndoshta, edhe më shumë).
Ashtu si mësuesit e tij anglosaksonë, si Marcel Proust, më të cilin është krahasuar shpesh herë, Mariasi është një psikolog shumë i thellë, një speleolog i aftë për të arritur në skutat e fshehura të ndërgjegjes sonë dhe për të rrugëtuar në lëmshin e pazgjidhshëm të motivimeve tona. Është gjithashtu një arkitekt i madh, ose një muzikant i madh: romanet e tij ndërtohen si simfoni, bazuar në përsëritje dhe variacione motivesh, kuptimet e të cilave zgjerohen, ndërthuren dhe bëhen më të thella, më të paqarta dhe më komplekse falë këtij variacioni dhe përsëritjeje të vazhdueshme, falë kësaj ndërthurje të vazhdueshme.
Thellësia, paqartësia dhe kompleksiteti: këto janë tre cilësitë thelbësore të rruzullit të romaneve të Mariasit, një botë personazhesh të përsëritur, që shfaqen dhe rishfaqen në romane të ndryshme, në tema të përsëritura.
Në fakt, shumica e romaneve të Mariasit mund të lexohen si një pyetje e gjatë mbi bashkëjetesën mes fshehtësisë dhe mashtrimit, mbi natyrën e pakapshme të së vërtetës ose pafuqinë e dijes, për vetë statusin e trillimit dhe për kurthet e kujtesës dhe harresës, mbi mosndëshkimin e krimit dhe legjitimitetin e vrasjes.
Në romanet e tij, Mariasi bën pyetje komplekse dhe shqetësuese në mënyrën më shqetësuese dhe komplekse të mundshme, por nuk u përgjigjet; të paktën, nuk përgjigjet qartë, pa mëdyshje dhe përfundimisht; përgjigjet e tij janë gjithmonë të paqarta, të ndërlikuara, të shumëanshme, në ndryshim të vazhdueshëm, në thelb ironike: në fund të fundit, përgjigja është vetë pyetja, vetë romani, vetë libri.
Në fund të fundit, këtu qëndron arti i romanit: të ngrejë pyetje pa përgjigje, ose për të cilat lexuesi zotëron vetëm përgjigjen (dhe çdo lexues ka të tijën). Këtu qëndron arti i jashtëzakonshëm i Javier Mariasit.
*Javier Cercas is among the most widely read contemporary Spanish writers, also a professor of literature at the University of Girona. Author of more than 12 novels, several of his books have been translated into Albanian, such as "The Deceiver", "Monarku i hijeve" and "Soldiers of Salamis". This text is part of the speech that the author gave on the occasion of joining the "Real Academia Española". The article was translated into Albanian by Erjon Uka.
